माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंह यांच्या निधनावर काँग्रेस प्रदेशाध्यक्षांचा शोकसंदेश

मुंबई, दि. २६ डिसेंबर २०२४
देशाच्या मजबूत अर्थव्यवस्थेचा पाया घालणारे, थोर अर्थशास्त्री आणि विद्वान डॉ. मनमोहन सिंह यांच्या निधनामुळे एक प्रामाणिक, संवेदनशील राजकारणी आणि यशस्वी पंतप्रधान काळाच्या पडद्याआड गेले आहेत, अशा शोकभावना महाराष्ट्र प्रदेश काँग्रेस कमिटीचे अध्यक्ष नाना पटोले यांनी व्यक्त केल्या आहेत.

काँग्रेस पक्षाचे ज्येष्ठ नेते आणि देशाचे माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंह यांच्या निधनावर तीव्र दु:ख व्यक्त करून पटोले म्हणाले की, डॉ. मनमोहन सिंह साहेबांनी आपल्या प्रदीर्घ प्रशासकीय आणि राजकीय राजकीय कारकिर्दीत भारताच्या मजबूत अर्थव्यवस्थेचा पाया घातला. देशाचे अर्थमंत्री म्हणून त्यांनी देशात आर्थिक उदारीकरणाच्या मार्गाने अर्थव्यवस्थेला चालना दिली. २००४ साली देशाचे पंतप्रधन म्हणून त्यांची निवड करण्यात आली. सोनिया गांधी यांनी टाकलेला विश्वास सार्थ ठरवत त्यांनी देशाला जागतिक पटलावर एक आर्थिक सत्ता म्हणून भारताला मान्यता मिळवून दिली. आपल्या पंतप्रधान पदाच्या काळात माहितीचा अधिकार, अन्न सुरक्षा कायदा, शिक्षण हक्क कायदा, मनरेगा असे कायदे करून त्यांनी सर्वसामान्यांच्या अधिका-यांना कायद्याचे रूप देत संविधानाने दिलेले अधिकार शेवटच्या रांगेतील लोकांना मिळतील याची काळजी घेतली. डॉ. मनमोहन सिंह यांच्या नेतृत्वाखाली देशाने सर्वच क्षेत्रात मोठी प्रगती केली. त्यांचा दहा वर्षाचा पंतप्रधान पदाचा कार्यकाळ देशाच्या इतिहासातील प्रगतीचा सुवर्णकाळ म्हणून लक्षात राहील. डॉ. मनमोहन सिंह यांच्या निधनामुळे काँग्रेस पक्षाचे व देशाचे कधीही न भरून येणारे नुकसान झाले असून भारताने एक महान सुपुत्र गमावला आहे.

डॉ. मनमोहन सिंह यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण करून महाराष्ट्र प्रदेश काँग्रेस कमिटी त्यांच्या कुटुंबियांच्या दु:खात सहभागी आहे असे काँग्रेस प्रदेशाध्यक्ष म्हणाले.

सितारों के आगे जहां और भी हैं… संसदेत या ओळी वाचणारे करणारे डॉ. मनमोहन सिंग त्यांच्या अखेरच्या प्रवासाला निघाले आहेत.
आजी-आजोबांनी वाढवले, कंदिलाच्या उजेडात अभ्यास केला:मनमोहन सिंग पाकिस्तानातून विस्थापित झाल्यानंतर हल्द्वानीला आले होते. लहानपणीच आई वारली. आजी-आजोबांनी वाढवले. गावात कंदिलाच्या उजेडात अभ्यास केला. त्यांनी डॉक्टर व्हावे अशी त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती, म्हणून त्यांनी प्री-मेडिकल कोर्सला प्रवेश घेतला. मात्र, काही महिन्यांनी त्यांनी अभ्यासक्रम सोडला.

उर्दूमध्ये भाषणाच्या स्क्रिप्ट लिहून घ्यायचे
मनमोहन सिंग यांचे सुरुवातीचे शिक्षण उर्दूमध्ये झाले. पंतप्रधान असतानाही ते उर्दूमध्येच भाषणाच्या स्क्रिप्ट लिहून घ्यायचे. गुरुमुखीमध्येही अनेक वेळा लेखन केले.1948 मध्ये मॅट्रिक झाले. केंब्रिज आणि ऑक्सफर्डमधून अर्थशास्त्राचे शिक्षण घेतले. पंजाब विद्यापीठ आणि दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये शिक्षक म्हणून करिअरची सुरुवात केली. 1971 मध्ये ते वाणिज्य मंत्रालयात आर्थिक सल्लागार बनले. 1972 मध्ये अर्थ मंत्रालयाचे मुख्य आर्थिक सल्लागार बनले.1985 ते 1987 पर्यंत ते नियोजन आयोगाचे प्रमुख होते आणि 1982 ते 1985 पर्यंत ते रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर होते. पीव्ही नरसिंह राव यांनी 1991 मध्ये त्यांना अर्थमंत्री केले. 2018 मध्ये काँग्रेसने राज्यसभेत पोहोचवले. त्यांचा कार्यकाळ एप्रिल 2024 मध्ये संपला.

हजारों जवाबों से अच्छी है मेरी खामोशी… 27 ऑगस्ट 2012 रोजी संसदेच्या संकुलात ही कविता वाचणारे मनमोहन कायमचे नि:शब्द झाले. माजी पंतप्रधान पद्मविभूषण डॉ. मनमोहन सिंग यांनी 26 डिसेंबर रोजी दिल्ली एम्समध्ये अखेरचा श्वास घेतला.
नेहमी आकाशी निळा पगडी घालणारे मनमोहन यांनी 22 मे 2004 रोजी भारताचे 14 वे पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतली. त्यांना ॲक्सिडेंटल प्राइम मिनिस्टर असे संबोधण्यात आले, पण मनमोहन यांनी केवळ 5 वर्षांचा कार्यकाळ पूर्ण केला नाही तर पुढच्या वेळीही सरकारमध्ये परतले.प्रगल्भ अर्थतज्ज्ञ डॉ.मनमोहन सिंग राजकारणी बनले तेव्हा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे अनेक न पाहिलेले पैलू समोर आले. व्होटच्या बदल्यात नोटचा मुद्दा लोकसभेत चर्चिला जात होता. विरोधकांच्या प्रश्नांना तत्कालीन पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग उत्तर देत होते.

यादरम्यान विरोधी पक्षनेत्या सुषमा यांनी त्यांच्यावर टीका करत म्हटले होते- तू इधर उधर की न बात कर, ये बता के कारवां क्यों लुटा; मुझे रहजनों से गिला नहीं, तेरी रहबरी का सवाल है।

यावर प्रत्युत्तर देताना मनमोहन सिंग म्हणाले होते – ‘माना के तेरी दीद के काबिल नहीं हूं मैं, तू मेरा शौक तो देख, मेरा इंतजार तो देख।’

मनमोहन सिंग यांच्या या उत्तरावर सत्ताधारी पक्षाने बराच वेळ टेबल थोपटले, तर विरोधक गप्प राहिले.संसदेचे अधिवेशन चालू होते. मनमोहन सरकारवर कोळसा खाण वाटपात भ्रष्टाचाराचे आरोप झाले. तेव्हा मनमोहन सिंग म्हणाले की, कोळसा खाण वाटपाबाबत कॅगच्या अहवालात करण्यात आलेले अनियमिततेचे आरोप वस्तुस्थितीवर आधारित नाहीत आणि पूर्णपणे निराधार आहेत.

लोकसभेत निवेदन दिल्यानंतर त्यांनी संसद भवनाबाहेर माध्यमांनाही निवेदन दिले. त्यांच्या ‘मौना’वर टोमणा मारणाऱ्यांना प्रत्युत्तर देताना त्यांनी ‘हजारों जवाबों से अच्छी है मेरी खामोशी, न जाने कितने सवालों की आबरू रखी’… हा शेर म्हणून दाखवला.

2010 मध्ये टोरंटोमध्ये जी-20 शिखर परिषद झाली. यामध्ये ओबामा यांनी द्विपक्षीय बैठकीपूर्वी मनमोहन सिंग यांचे कौतुक केले होते. ओबामा म्हणाले होते- मी तुम्हाला सांगू शकतो की येथे जी-20 मध्ये पंतप्रधान बोलतात तेव्हा लोक ऐकतात. कारण त्यांना आर्थिक प्रश्नांची सखोल माहिती आहे. जागतिक महासत्ता म्हणून भारताच्या उदयाची गुंतागुंत जाणून आहेत.

यानंतर 27 सप्टेंबर 2013 रोजी मनमोहन सिंग आणि अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष बराक ओबामा यांची व्हाइट हाऊसच्या ओव्हल ऑफिसमध्ये भेट झाली. याबाबत बराक ओबामा म्हणाले होते – पंतप्रधान सिंग हे सर्व क्षेत्रांत उत्कृष्ट भागीदार आहेत.

जेव्हा बराक ओबामा यांनी त्यांच्या राजकीय प्रवासावर ‘अ प्रॉमिस्ड लँड’ हे पुस्तक लिहिले तेव्हा त्यात त्यांनी नोव्हेंबर 2010 मध्ये आपल्या भारत भेटीचा 1400 शब्दांत उल्लेख केला होता. या काळात मनमोहन सिंग भारताचे पंतप्रधान होते.

ओबामा यांनी लिहिले होते – मनमोहन सिंग हे एक वयस्कर शीख नेते होते, ज्यांना राष्ट्रीय राजकीय आधार नव्हता. अशा नेत्याकडून सोनियांना त्यांचा 40 वर्षांचा मुलगा राहुलला कोणताही राजकीय धोका दिसला नाही, कारण त्यावेळी त्या त्यांना मोठ्या भूमिकेसाठी तयार करत होत्या.
2014 च्या लोकसभा निवडणुकीत यूपीएच्या पराभवानंतर डॉ. मनमोहन सिंग यांनी पंतप्रधान म्हणून शेवटच्या वेळी देशाला संबोधित केले. ते म्हणाले- मला जे काही मिळालं आहे, ते या देशाकडूनच मिळालंय…

आपल्या भाषणात ते म्हणाले- 10 वर्षांपूर्वी ही जबाबदारी स्वीकारताना मी पूर्ण मेहनत घेऊन सत्याच्या मार्गावर जाण्याचा निर्णय घेतला होता. आज, जेव्हा पायउतार होण्याची वेळ आली आहे, तेव्हा मला जाणवते की देवाच्या अंतिम निर्णयापूर्वी, सर्व निवडून आलेले लोकप्रतिनिधी आणि सरकार यांच्या कार्याचा न्याय जनमत न्यायालयाद्वारे केला जातो.

मी अनेकदा म्हटल्याप्रमाणे माझे सार्वजनिक जीवन हे एक खुले पुस्तक आहे. मी नेहमी माझ्या क्षमतेनुसार आपल्या महान राष्ट्राची सेवा करण्याचा प्रयत्न केला आहे. पंतप्रधानपद सोडल्यानंतरही तुमच्या प्रेमाच्या आणि आपुलकीच्या आठवणी माझ्या मनात ताज्या राहतील. मला जे काही मिळाले आहे, ते मला या देशाकडूनच मिळाले आहे.

एक असा देश ज्याने फाळणीनंतर एका बेघर मुलाला एवढ्या मोठ्यावर पदावर नेले. हे ऋण मी कधीच फेडू शकणार नाही. हादेखील एक सन्मान आहे ज्याचा मला सदैव अभिमान वाटेल.

-खासदार प्रियांका गांधी म्हणाल्या ,सरदार मनमोहन सिंग यांचा ज्या प्रकारे आदर केला जातो , तो आदर राजकारणातील फार कमी लोकांना मिळतो ,त्यांच्यापासून प्रेरणा मिळते प्रामाणिक पणाची .त्यांचा प्रामाणिकपणा आमच्यासाठी नेहमीच प्रेरणादायी असेल आणि या देशावर खरोखर प्रेम करणाऱ्यांमध्ये त्यांचे नाव अग्रभागी राहील , जे त्यांच्या विरोधकांकडून अन्यायकारक आणि गंभीर वैयक्तिक हल्ल्यांना बळी पडूनही राष्ट्रसेवेच्या आपल्या वचनबद्धतेत स्थिर राहिले.ते खऱ्या अर्थाने समतावादी, हुशार , प्रबळ इच्छाशक्ती आणि शेवटपर्यंत धैर्यवान होते . राजकारणाच्या खडबडीत जगातला एक अनोखा प्रतिष्ठित आणि सभ्य माणूस.

PMमोदी म्हणाले- सौम्यता हे त्यांच्या संसदीय जीवनाचे वैशिष्ट्य
मनमोहन सिंग यांनी आर्थिक संकटाने घेरलेल्या देशात नव्या अर्थव्यवस्थेचा मार्ग मोकळा केला, असे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी म्हणाले. त्यांचे योगदान सदैव स्मरणात राहील. त्यांची जनतेशी आणि देशाच्या विकासाची बांधिलकी नेहमीच आदराने पाहिली जाईल. डॉ. मनमोहन सिंग यांचे जीवन त्यांच्या प्रामाणिकपणाचे आणि साधेपणाचे प्रतिबिंब होते. त्यांची नम्रता आणि सौम्यता हे त्यांच्या संसदीय जीवनाचे वैशिष्ट्य ठरले.पक्षीय राजकारणाच्या वर उठून त्यांनी प्रत्येक पक्षातील लोकांशी संपर्क ठेवला आणि ते सहज उपलब्ध राहिले. इथे दिल्लीत आल्यानंतरही मी त्यांना भेटायचो, बोलायचो. त्यांच्यासोबत झालेल्या माझ्या भेटीगाठी आणि चर्चा मला नेहमी आठवतील. या कठीण काळात मी त्यांच्या कुटुंबियांप्रती संवेदना व्यक्त करतो. मी सर्व देशवासियांच्या वतीने श्रद्धांजली अर्पण करतो.

राज ठाकरे म्हणाले,भारताचे माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांचं निधन झालं. १९९१ ला जेंव्हा मनमोहन सिंग देशाचे अर्थमंत्री झाले तेंव्हा देशाची अर्थव्यवस्था अतिशय तोळामासाची होती. एका बाजूला बर्लिन भिंत कोसळली होती आणि शीतयुद्धाचा शेवट झाला होता, साम्यवादी चीनच्या आर्थिक ताकदीची चुणूक दिसायला लागली होती. अशावेळेस भारतीय उद्योगांच्या पायात आधीच्या काँग्रेसच्या सरकारांनी ज्या बेड्या घातल्या होत्या, त्या तोडून काढण्याचं काम डॉ. मनमोहन सिंग यांनी उदारीकरणाचे धोरण स्वीकारून केलं. अर्थात नरसिंहरावांसारख्या पंतप्रधानाची साथ त्यांना लाभली हे देखील खरं. जुलै १९९१ साली संसदेत भाषण करताना मनमोहनसिंगांनी एक वाक्य वापरलं होतं, “no power on earth can stop an idea whose time has come”. थोडक्यात भारताचा काळ सुरु होत आहे आणि आता त्याला कोणीच थांबवू शकत नाही. भारताच्या या काळाचा खरा शिल्पकार म्हणजे डॉ. मनमोहन सिग. पुढे ते देशाचे पंतप्रधान झाले. आणि ते देखील सलग दहा वर्ष. अशा पदावर बसलेल्या व्यक्तीच्या हातून घेतलेले काही निर्णय हे चांगले, तर काही चुकणार हे स्वाभाविक आहे. पण दुर्दैवाने त्यांच्या पंतप्रधानपदाच्या काळात त्यांच्यावर ज्या पद्धतीने टीका केली गेली, त्यांच्या हेतुंवर शंका घेतली गेली, त्यावरून पत्रकारांशी संवाद साधताना एक वाक्य म्हणाले होते, “I do not believe that I have been a weak Prime Minister. I honestly believe that history will be kinder to me than the contemporary media or for that matter the Opposition in Parliament…. ” डॉ. मनमोहन सिंग यांच्यावर इतिहास कधीच क्रुद्ध होणार नाही, उलट त्यांचा गौरव करेल हे नक्की. भारतीयांमध्ये मग ते उद्योजक असोत, व्यावसायिक असोत, की नोकरदार वर्ग असो, अधिक उत्तम काहीतरी करावं, घडवावं यासाठी ‘ये दिल मांगे मोअर..’ ही जी वृत्ती भिनली आहे, त्याचे शिल्पकार हे डॉ. मनमोहन सिंगच. डॉ. मनमोहन सिंग यांच्याबद्दल जगभरात एक उत्कृष्ट अर्थतज्ज्ञ म्हणून आदर होता, पुढारलेल्या देशांचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष, पंतप्रधान यांच्या कृतीतून आणि वक्तव्यातून तो दिसून यायचा. जगभरातील अनेक विद्यापीठांमध्ये त्यांच्या ज्ञानाचा आणि कार्याचा गौरव झाला होता. इतकी बुद्धिमत्ता आणि कर्तृत्व असलेल्या मनमोहन सिंगांनी न बोलता, शांतपणे जे करून दाखवलं ते अनेकांना बोलून पण करून दाखवता आलेलं नाही.डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या स्मृतीस महाराष्ट्र नवनिर्माण सेनेचे विनम्र अभिवादन…

देशाचे माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंह यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली अर्पण करतो. भारतीय राजकारण आणि अर्थव्यवस्थेला डॉ. मनमोहन सिंह यांनी नवी दिशा दिली. त्यांच्या साधेपणाने, प्रामाणिकपणाने आणि दूरदृष्टीने ते एक महान नेते बनले. त्यांचं योगदान देशाच्या कायम स्मरणात राहील.

मुरलीधर मोहोळ, केंद्रीय राज्यमंत्री

देशाचे माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग यांच्या निधनाचे वृत्त अत्यंत दुःखद आहे. जगाशी स्पर्धा करणारा मजबूत भारत घडविण्यात त्यांचे मोठे योगदान आहे.एका जागतिक अर्थशास्त्रज्ञाला आपण मुकलो आहोत. सन 1991 मध्ये पी. व्ही. नरसिंहराव यांच्या मंत्रिमंडळात मनमोहन सिंग यांना प्रथमताच अर्थ खात्याची जबाबदारी मिळाली. याच काळात आर्थिक सुधारणांच्या माध्यमातून त्यांनी अर्थव्यवस्थेची दिशा बदलून दाखविली. आज जो सामर्थ्यशाली भारत निर्माण झाला आहे त्यामध्ये मनमोहन सिंग यांनी केलेल्या आर्थिक सुधारणांचा मोठा वाटा आहे.पंतप्रधान म्हणून सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणांवर त्यांनी भर दिला. सामान्य माणसांच्या हक्कांचे रक्षण करून, त्यांचा आवाज बुलंद केला. सन 2008 मध्ये राष्ट्रव्यापी शेतकरी कर्ज माफी जाहीर करून त्यांनी देशातील शेतकऱ्यांना धीर दिला. याशिवाय राष्ट्रीय रोजगार हमी योजना, माहितीचा अधिकार, प्रत्येक भारतीय नागरिकाचे ओळखपत्र अर्थात आधार, लाभार्थ्यांच्या थेट बँक खात्यात लाभ मिळवून देणे, अन्नसुरक्षा कायदा यासारखे धाडसी निर्णय त्यांनी केले.राजकीय हेतूने मनमोहन सिंग यांच्यावर टीका झाली असली, तरीही इतिहास मात्र त्यांची नोंद अत्यंत सकारात्मक घेईल.एक सामर्थ्यशाली देश घडविणाऱ्या कणखर आणि खंबीर नेतृत्वाला भावपूर्ण श्रद्धांजली.

–माजी मंत्री बाळासाहेब थोरात

नवी दिल्ली-माजी पंतप्रधान डॉ.मनमोहन सिंग यांचे गुरुवारी रात्री निधन झाले. ते 92 वर्षांचे होते. माजी पंतप्रधान दीर्घकाळ आजारी होते. घरीच बेशुद्ध पडल्यानंतर त्यांना रात्री ८.०६ वाजता दिल्ली एम्समध्ये आणण्यात आले.रुग्णालयाच्या बुलेटिननुसार, त्यांना इमर्जन्सी वॉर्डमध्ये दाखल करण्यात आले, जिथे त्यांनी रात्री 9:51 वाजता अखेरचा श्वास घेतला. शासकीय इतमामात अंत्यसंस्कार करण्यात येणार आहेत.

मनमोहन सिंग 2004 मध्ये देशाचे 14 वे पंतप्रधान बनले. या पदावर त्यांनी मे 2014 पर्यंत दोन टर्म पूर्ण केल्या होत्या. ते देशातील पहिले शीख आणि सर्वाधिक काळ सेवा करणारे चौथे पंतप्रधान होते.मनमोहन सिंग यांच्या निधनामुळे केंद्र सरकारने 7 दिवसांचा राष्ट्रीय दुखवटा जाहीर केला आहे. सकाळी 11 वाजता मंत्रिमंडळाची बैठक बोलावण्यात आली आहे. तसेच शुक्रवारी होणारे सर्व कार्यक्रम रद्द करण्यात आले आहेत.

बेळगावीहून रात्री उशिरा दिल्लीत पोहोचल्यानंतर राहुल गांधी आणि काँग्रेस अध्यक्ष खरगे थेट मनमोहन सिंग यांच्या निवासस्थानी गेले. राहुल यांनी X वर लिहिले- मी माझे मार्गदर्शक आणि गुरु गमावले.

दरम्यान, कर्नाटकातील बेळगावी येथे सुरू असलेली काँग्रेस कार्यकारिणीची (CWC) बैठक रद्द करण्यात आली आहे. काँग्रेस स्थापना दिनाचे कार्यक्रमही रद्द करण्यात आले आहेत. पक्षाचे कार्यक्रम ३ जानेवारीनंतर सुरू होतील.
मनमोहन सिंग ३ एप्रिल रोजी राज्यसभेतून निवृत्त झाले. 1991 मध्ये ते पहिल्यांदा आसाममधून राज्यसभेत पोहोचले. त्यानंतर ते सुमारे ३३ वर्षे राज्यसभेचे सदस्य राहिले. सहाव्या आणि शेवटच्या वेळी ते 2019 मध्ये राजस्थानमधून राज्यसभेचे खासदार झाले.3 जानेवारी 2014 रोजी मनमोहन सिंग यांनी पंतप्रधान म्हणून शेवटची पत्रकार परिषद घेतली. यामध्ये त्यांनी 100 हून अधिक पत्रकारांच्या 62 प्रश्नांची उत्तरे दिली. त्यात मनमोहन सिंग म्हणाले की, समकालीन माध्यमांपेक्षा इतिहास माझ्यासाठी अधिक उदार असेल, असा माझा प्रामाणिक विश्वास आहे.

माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांना भारतातील आर्थिक सुधारणांचे जनक म्हटले जाते. त्यांनी सुचवलेल्या धोरणांमुळे आर्थिक सुधारणांची दारे खुली झाली. खरे तर १९९१ मध्ये पी.व्ही.नरसिंह राव यांच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसचे सरकार स्थापन झाले तेव्हा डॉ.मनमोहन सिंग यांनी अर्थमंत्री म्हणून पदभार स्वीकारला. देशाची आर्थिक स्थिती बिकट होती. परकीय चलनाचा साठा १ अब्ज डॉलर इतका कमी झाला. पूर्वीच्या चंद्रशेखर सरकारने तेल आणि खतांच्या आयातीसाठी ४० कोटी डॉलर उभे करण्यासाठी बँक ऑफ इंग्लंड आणि बँक ऑफ जपानमध्ये ४६.९१ टन सोने गहाण ठेवले होते. याच काळात मनमोहन सिंग यांनी उदारीकरणाचे धोरण आणले.

२४ जुलै १९९१ हा दिवस भारताच्या आर्थिक स्वातंत्र्याचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी सादर करण्यात आलेल्या अर्थसंकल्पाने भारतातील नव्या उदारमतवादी अर्थव्यवस्थेचा पाया घातला. डॉ.सिंग यांनी अर्थसंकल्पात परवाना राज संपवले होते. अनेक निर्बंधांतून कंपन्या मुक्त झाल्या. आयात-निर्यात धोरण बदलले. ज्याचा उद्देश आयात परवाना शिथिल करणे आणि निर्यातीला प्रोत्साहन देणे हा होता. परकीय गुंतवणुकीचे मार्ग खुले झाले. इतकेच नाही तर आयकर कायद्याच्या कलम ८० एचएचसीअंतर्गत सॉफ्टवेअर निर्यातीसाठी कर सूटही जाहीर केली. डॉ. मनमोहन सिंग यांची आर्थिक धोरणे इतकी आश्चर्यकारक होती की २ वर्षांत म्हणजे १९९३ मध्ये देशाचा परकीय चलनाचा साठा १ अब्ज डॉलरवरून १० अब्ज डॉलरपर्यंत वाढला. १९९८ मध्ये ते २९० अब्ज डॉलर्सवर पोहोचले होते.

सिंग यांचे दुसरे मोठे यश म्हणजे अमेरिकेसोबतचा अणुकरार. जाने. २०१४ मध्ये पत्रकार परिषदेत त्यांनी ही आपल्या कार्यकाळातील सर्वात मोठी उपलब्धी असल्याचे म्हटले होते.

२ जी-कोळसा घोटाळा

यूपीए सरकारच्या कार्यकाळात महागाई, २जी, दूरसंचार, कोळसा घोटाळे समोर आले. यामुळे त्यांच्या सरकारवर टीका झाली. विरेाधकांच्या निशाण्यावर राहिले. या घोटाळ्यांमुळे २०१४ च्या निवडणुकीत काँग्रेसचा पराभव झाला.

शिक्षणाचा हक्क : ६ ते १४ वयाच्या मुलाला शिक्षणाचा मूलभूत हक्क दिला.

माहितीचा अधिकार

माहितीचा अधिकार अधिनियम नागरिकांना सरकारी अधिकारी, संस्थांकडून माहिती मागण्याचा अधिकार देते. प्रशासनात पारदर्शकता, उत्तरदायित्वाला प्रोत्साहन देणे व भ्रष्टाचार कमी करण्यात मैलाचा दगड ठरला.

रोजगार हमी योजना (मनरेगा)

जागतिक बँकेनेही कौतुक केले. याला जगातील सर्वात मोठा लाेक निर्माण कार्यक्रम जाहीर केले. यामुळे देशाच्या १५% लोकसंख्येला सामाजिक सुरक्षा मिळाल्याचे सांगण्यात आले.

ओळखीसाठी आधार

मनमोहन सिंग यांच्या कार्यकाळात २००९ मध्ये भारतीय विशिष्ट ओळख प्राधिकरणाची स्थापना केली होती. आधार योजनेचे कौतुक संयुक्त राष्ट्रानेही केले.

मार्च २००६ : अमेरिकेशी अणुकरार

आघाडी सरकारच्या विविध दबावांत भारताने भारत-अमेरिका अणुकरारावर स्वाक्षरी केली. भारत अण्वस्त्राच्या बाबतीत एक शक्तिशाली राष्ट्राच्या रूपात पुढे आला. या कराराने अमेरिकेसोबतच्या संबंधांना नवे वळण दिले.

भूसंपादन कायदा

यामुळे ज्यांच्या जमिनीचे विकास कामासाठी भूसंपादन झाले आहे, अशांना योग्य मावेजा निश्चित केला. राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा: या कायद्याद्वारे देशातील दोन तृतीयांश कुटुंबांना सबसिडीत धान्य उपलब्ध केले.

आजी-आजोबांनी वाढवले

मनमोहन सिंग पाकिस्तानातून विस्थापित झाल्यानंतर हल्द्वानीला आले. लहानपणीच आई वारली. आजी-आजोबांनी वाढवले. गावात कंदील लावून अभ्यास केला. त्यांनी डॉक्टर व्हावे अशी त्यांच्या वडिलांची इच्छा होती म्हणून प्री-मेडिकल कोर्सला प्रवेश घेतला. मात्र, काही महिन्यांनी त्यांनी अभ्यासक्रम सोडला.

मनमोहन सिंग यांचे सुरुवातीचे शिक्षण उर्दूत झाले होते. पंतप्रधान झाल्यावर भाषणाची स्क्रिप्ट उर्दूत लिहीत होते. अनेकदा गुरूमुखीमध्येही लिहिली.

ऑक्सफर्ड ते नियोजन आयोगापर्यंत

१९४८ मध्ये मॅट्रिक झाले. केंब्रिज आणि ऑक्सफर्डमधून अर्थशास्त्राचे शिक्षण घेतले. पंजाब विद्यापीठ आणि दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये शिक्षक म्हणून करिअरची सुरुवात केली. १९७१ मध्ये ते वाणिज्य मंत्रालयात आर्थिक सल्लागार बनले. 1972 मध्ये अर्थ मंत्रालयाचे मुख्य आर्थिक सल्लागार बनले. 1985 ते 1987 पर्यंत ते नियोजन आयोगाचे प्रमुख होते आणि 1982 ते 1985 पर्यंत ते रिझर्व्ह बँकेचे गव्हर्नर होते. पीव्ही नरसिंह राव सरकारमध्ये (1991) अर्थमंत्री झाले. 2018 मध्ये काँग्रेसमधून राज्यसभेत पोहोचले.

लाजाळू… लांब केसांमुळे केंब्रिजमध्ये थंड पाण्याने आंघोळविदेश व्यापार विभागात सल्लागार असताना मंत्री ललित नारायण मिश्रा यांच्याशी वाद झाला. त्यांनी ललितला स्पष्टपणे सांगितले की, जर ते खूप पुढे गेले तर दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये प्राध्यापक म्हणून नोकरीवर परत जाईन.

मनमोहन लहानपणापासून लाजाळू होते. केंब्रिजमध्ये ते एकमेव शीख असल्याचे एका मुलाखतीत सांगितले होते. लांब केसांमुळे त्यांना आंघोळ करताना लाज वाटायची. अशा स्थितीत सगळ्या मुलांची आंघोळ झाल्यावर आंघोळ करायचे. तोपर्यंत गरम पाणी संपून त्यांना थंड पाण्याने आंघोळ करावी लागत होती.

मंत्री एलएन मिश्रांशी अडले सिंग, म्हणाले, मी शिकवायला जाईनविदेश व्यापार विभागात सल्लागार असताना मंत्री ललित नारायण मिश्रा यांच्याशी वाद झाला. त्यांनी ललितला स्पष्टपणे सांगितले की, जर ते खूप पुढे गेले तर दिल्ली स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समध्ये प्राध्यापक म्हणून नोकरीवर परत जाईन.

डॉ. मनमोहन सिंग यांनी १२ ऑगस्ट २००५ रोजी लाेकसभेत १९८४ च्या शीख दंगलीसाठी माफी मागितली. ते म्हणाले होते की, देशात तेव्हा जे काही झाले,त्यासाठी मी माझी मान शरमेने झुकवताे. मनमोहन यांनी 1991 च्या अर्थसंकल्पाच्या दोन आठवड्यांपूर्वी अर्थसंकल्पाचा मसुदा घेऊन पंतप्रधान नरसिंह राव यांच्याशी संपर्क साधला. तेव्हा राव यांनी तो साफ नाकारला. म्हणाले, ‘मला हेच हवे होते तर मी तुम्हाला का निवडले?’ त्यात व्हिक्टर ह्यूगोची ओळ लिहिली होती – ज्याची वेळ आली आहे. अशा कल्पनेला जगातील कोणतीही शक्ती थांबवू शकत नाही.

डॉ. सिंग यांना ॲक्सिडेंटल प्राइममिनिस्टर म्हटले. २०१९ मध्ये “चेंजिंग इंडिया” पुस्तकाच्या प्रकाशनावर डॉ. सिंग म्हणाले, मला ॲक्सिडेंटल प्रधानमंत्री म्हटले जाते, मात्र मी ॲक्सिडेंटल वित्तमंत्रीही होतो. २०१९ मध्ये या नावाचा चित्रपट आला. हा संजय बारू यांच्या पुस्तकावर होता. 1991 मध्ये अर्थमंत्री असताना मनमोहन यांच्या अर्थसंकल्पावर तत्कालीन विरोधी पक्षनेते अटलबिहारी वाजपेयी यांनी जोरदार टीका केली होती. वाजपेयींच्या टीकेने दुखावलेल्या मनमोहन यांनी राजीनाम्याचा विचार सुरू केला. त्यानंतर वाजपेयींनी त्यांची भेट घेतली आणि त्यांनी स्पष्टीकरण दिल्यावर त्यांनी पद सोडण्याचा निर्णय मागे घेतला.

मनमोहन सिंग यांनी अत्यंत हुशारीने आणि प्रामाणिकपणाने भारताचे नेतृत्व केले. त्यांची नम्रता आणि अर्थशास्त्राची सखोल जाण यामुळे संपूर्ण राष्ट्राला प्रेरणा मिळाली. – राहुल गांधी, काँग्रेस नेते

आरबीआयच्या गव्हर्नरपासून ते अर्थमंत्री व पंतप्रधान म्हणून त्यांनी शासन व्यवस्थेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांच्या कुटुंबीयांप्रती माझ्या संवेदना व्यक्त करतो.- अमित शाह, केंद्रीय गृहमंत्री