कोरोना विषाणू संसर्गाचा प्रादूर्भाव होऊ नये म्हणून आरोग्य यंत्रणा सर्वच स्तरावर प्रत्येक नागरिकाची काळजी घेत आहे. यातील एक घटक म्हणजे स्तनदा माता आणि नवजात शिशू..या काळात यांची काळजी कशी घ्यायची, नवजात शिशू आणि बालकाचा आहार काय असावा याविषयी सार्वजनिक आरोग्य विभागानेही काही मार्गदर्शक सूचना प्रसिध्द केल्या आहेत. काय आहेत या सूचना पाहू या..  या लेखाद्वारे…

जन्मापासून पहिल्या तासात बाळाला स्तनपानास सुरुवात करावी तसेच सहा महिन्यांपर्यंत केवळ आईचे दूध द्यावे. स्तनपान केल्यामुळे नवजात शिशूचे इतर संभावित आजारापासून संरक्षण होते.  स्तनपान हे नवजात शिशूंना त्यांच्या संपूर्ण शिशूवस्थेतील आजारापासून संरक्षण देते. स्तनपान विशेषत: सांसर्गिक रोगांविरुध्द परिणामकारक आहे. कारण स्तनपानामुळे बाळाला मातेकडून जीवनावश्यक प्रतिद्रव्य (अँटीबॉडीज) मिळतात व त्यांची रोगप्रतिकारक क्षमता बळकट होते.

संसर्ग टाळण्यासाठी योग्य ती सतर्कता बाळगून स्तनपान सुरु ठेवा.

स्तनपान करणाऱ्या मातेला ताप, खोकला अथवा श्वास घेण्यास त्रास होत असेल तर..

•  तात्काळ वैद्यकीय उपचार घ्यावेत.

• खोकताना आणि शिंकताना तोंड आणि नाक रुमालाने झाकावे.

•  आरोग्य तज्ज्ञांनी दिलेल्या सूचनांचे पालन करावे.

• स्तनपान किंवा इतर कारणांसाठी बाळाला स्पर्श करण्यापूर्वी आणि नंतर साबण आणि पाण्याने हात ४० सेंकदापर्यंत धुवावेत.

• बाळ जवळ असताना मास्कचा वापर करावा.

• मातेचा स्पर्श झालेली कोणतीही गोष्ट अथवा जागा ही नियमितपणे साबण आणि पाण्याने किंवा अल्कोहोलयुक्त सॅनिटायझरने निर्जंतूक करावी.

जर माता आजारपणामुळे स्तनपान करु शकत नसेल तर एका स्वच्छ भांड्यात दूध काढावे. नंतर स्वच्छ कपात दूध घेऊन चमच्याने ते बाळाला पाजावे.

दूध काढण्यापूर्वी –

• साबण आणि पाण्याने हात ४० सेंकदांपर्यंत धुवावेत.

• दूधासाठीचा कप किंवा भांडे साबण आणि पाण्याने योग्य पद्धतीने धुवावेत.

काढलेले दूध पाजताना-

• मास्क घालावा.

• काढलेले दूध योग्य पद्धतीने स्वच्छ केलेल्या कप आणि चमच्याने पाजावे.

जर माता अतिआजारपणामुळे स्तनपान करु शकत नसेल आणि दूध पिळून काढणे शक्य नसेल तर पुढील पर्यायांचा विचार करावा-

• स्तनपानाची पुन्हा सुरुवात (बंद केलेले स्तनपान काही काळाने पुन्हा सुरु करणे).

• दुसऱ्या मातेचे स्तनपान (दुसऱ्या मातेने स्तनपान करणे किंवा सुश्रूषा करणे).

जर कुणी अर्भक किंवा लहान बालक कोविड – १९ चा संभाव्य बाधित असेल तर किंवा त्याला/तिला त्याचा संसर्ग झाला असेल तरीही मातेने स्तनपान चालू ठेवावे.

बाळाची जलद गतीने वाढ आणि मेंदूचा विकास व्हावा यासाठी, सहा महिन्यानंतर त्यांची काळजी घेणाऱ्यांनी :

• स्तनपान चालू ठेवून पूरक आहाराची सुरुवात करावी.

• आहारातील विविधतेसाठी डाळ, दूध आणि दूग्धजन्य पदार्थ, पिवळ्या, नारंगी आणि हिरव्या भाज्या आणि फळांचा समावेश करावा.

• जर ताजी फळे उपलब्ध होत नसतील तर इतर आरोग्यदायी मार्ग शोधा, परंतु प्रक्रिया केलेले अन्नपदार्थ टाळा,कारण त्यात संतृप्त तेल, जास्तीची साखर, मिठाचा वापर केलेला असतो.

• गोड पेय टाळावे.

• स्वयंपाकापूर्वी, स्तनपानापूर्वी आणि जेवणापूर्वी साबण व पाण्याने हात धुवावेत.

• जेवण बनविण्याची जागा साबण व पाण्याने स्वच्छ धुवावी.

• बाळाला भरविण्यापूर्वी बाळाचे हात साबण व पाण्याने धुवावेत.

• बाळाला भरविण्यासाठी स्वतंत्र, वेगळ्या थाळीचा उपयोग करावा.

• बाळाला भरविण्यासाठी योग्य पद्धतीने स्वच्छ केलेली वाटी व चमचा यांचा वापर करावा.

• आजारी बालकास अधिकाधिक पोषक आहार आणि पेय द्यावे.

पूरक आहाराची उशिराने सुरुवात केल्याने बाळाच्या शारीरिक आणि मेंदूच्या विकासावर विपरित परिणाम होतो आणि कुपोषणाची सुरुवात होण्याची जोखीम वाढते.

माता किंवा बालक कोविड-19 संभाव्य बाधित अथवा संसर्ग झालेली व्यक्ती असेल किंवा नसेल तरीही आरोग्य संस्थेतील कर्मचाऱ्यांनी खालील बाबींची खात्री करावी –

• लहान बालकांना आहार देण्याच्या मार्गदर्शक आहार-संहितेनुसारच आहार देण्यात यावा आणि स्वच्छतेच्या बाबतीत योग्य ती खबरदारी घ्यावी.

• स्तनपानाबाबत समुपदेशन, मूलभूत मानसिक आधार आणि गरोदर स्त्रिया, स्तनदा मातांना प्रत्यक्ष लहान बालकांना आहार भरविण्यासाठी आधार द्यावा.

• बाळाच्या जन्मानंतर माता व नवजात बालक यांनी एकमेकांबरोबर राहिले पाहिजे, एकमेकांचा सहवास वाढविला पाहिजे.

• आईच्या दूधाला पर्यायी पेय, दूधाची बाटली, कृत्रिम स्तनाग्रे, चोखणी यास संस्था किंवा कर्मचाऱ्यांकडून प्रोत्साहन दिले जाऊ नये.

अशा प्रकारे कोविड-१९ दरम्यान नवजात शिशू व बालक यांच्या आहाराबद्दल जागतिक आरोग्य संघटना (WHO), युनिसेफ, वर्ल्ड बँक, पिरामल फाऊंडेशन, अलाईव अँड थ्राईव आणि न्यूट्रिशन इंटरनॅशनल या सर्वांनी मिळून ही माहिती तयार केली आहे. यासाठी जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) ईएमआरओ, २३ मार्च २०२० कोविड-१९ च्या संसर्गा दरम्यान स्तनपान चालू ठेवण्याचा सल्ला याबाबतही संदर्भ घेण्यात आला आहे.

या लेखात दिलेल्या माहितीचा उपयोग निश्चितच स्तनदा मातांना निश्चित होईल आणि नवजात शिशू व बालके आईच्या पौष्टिक दूधापासून मुकणार नाहीत, असा विश्वास वाटतो…!

मनोज शिवाजी सानप

जिल्हा माहिती अधिकारी

रायगड-अलिबाग

उठा उठा चिऊताई

सारीकडे उजाडले

डोळे तरी मिटलेले

अजूनही, अजूनही…

कुसुमाग्रजांच्या कवितेतील ह्या ओळी आजकाल रोज सकाळी प्रत्यक्षात अनुभवायला येताहेत. उजाडायची खोटी की चिऊताई चिवचिवाट करत ग्यालरीतल्या ग्रिलवर येऊन बसते. खूप वर्षांनी हे दृश्य नजरेस पडत आहे. माझ्या ओळखीतल्या श्रद्धा शिंदेनी सांगितले की, आता चिमण्या केवळ अंगणातच नाही तर खिडकीतून घरातही येऊ लागल्या आहेत. गंमत म्हणून लगबगीने चिमण्यांचा एक फोटोही त्यांनी पाठवून दिला. तसेच वाशीचा प्रेमानंद बिराजदार चिऊताईसाठी घरटे बनवून ती कधी राहायला येतेय याची प्रतीक्षा करतोय.

 लॉकडाऊनमुळे माणसं घरात बसली आहेत आणि निसर्गाचं अधिराज्य सुरू झालं आहे. पक्ष्यांचा किलबिलाट तर नित्य ऐकू येतोच आहे पण आपल्या सगळ्यांचीच बालपणाची एक खूण म्हणजे चिऊताईंचं दर्शन रोज घडत आहे. इतके दिवस कुठे लपून बसली होती देव जाणे!

मंगेश पाडगावकरांनी त्यांच्या ‘चिऊताई चिऊताई, चिऊताई दार उघड’ या कवितेत चिऊला आर्जव केलंय-

वारा आत यायलाच हवा,

मोकळा श्वास घ्यायलाच हवा !

दार उघड, दार उघड,

चिऊताई, चिऊताई दार उघड !

खरंच, लपून बसलेली चिऊताई आता घरट्याचं दार उघडून बाहेर आली आहे आणि रोज तिचा चिवचिवाट मनात रुंजी घालतोय. जणू काही, आपल्या बालपणीच्या चिऊ-काऊच्या आठवणी सांगत ती आपल्याशी बोलतेय, असाच भास होतोय. आताच्या पिढीला काऊ-चिऊच्या गोष्टीची आठवण करून देते- एक असतो काऊ. एक असते चिऊ. काऊचं घर असतं शेणाचं. चिऊचं घर असतं मेणाचं. एकदा किनई खूप मोठा पाऊस येतो आणि मग…चिऊ-काऊची गोष्ट लहानपणी ऐकली नाही असा एकही बाळ सापडायचा नाही. चिमणी…माणसाच्या अगदी हातभर अंतरावर बागडणारा हा पक्षी भारत तसेच पाकिस्तान, म्यानमार, बांगलादेश, श्रीलंकेसह इतर अनेक देशांतही आढळतो. चिमण्यांचे आयुष्य साधारणतः सहा महिने ते तीन वर्षांपर्यंत असते. चिमण्या सहसा ताशी 24 मैलांच्या वेगाने उड्डाण करतात. आवश्यक असल्यास (धोक्याच्या बाबतीत) त्या ताशी 31 मैलापर्यंत वेग वाढवून उडू शकतात. इवल्याशा या पक्ष्याबद्दलची ही माहिती थक्क करणारी आहे.

गवत, कापूस, पिसे अशा मिळतील त्या वस्तू वापरून घराचे छत, अडगळीची जागा,  झाडांवर असे कुठेही घरटे बांधणारा हा पक्षी कीटक, धान्य, मध, शिजवलेले अन्न असे सर्व प्रकारचे खाद्य खातो. पूर्वी घरात चिमण्या असल्या की पाली, कातिणींचे जाळे, किडे, किटक, अळ्या फारसे दिसायचे नाही. ही घाण चिऊताईच स्वच्छ करायची. जुन्या चाळी, घरं जाऊन चकचकीत ब्लॉक्स आले आणि त्यासोबत ग्रीलच्या विंडोही. अहो, चिऊताईला आपणच आपल्या घराची दारं बंद करून टाकली.

पूर्वी लहानग्यांना घरातील मोठी माणसं जेवण भरवताना चिऊ-काऊचा घास भरवायचे. आता चिऊ-काऊ जाऊन त्यांची जागा कार्टूनमधल्या शिनचॅन, डोरेमॉनने घेतली आहे; काही घरांत ‘मी तुला हवं तर मोबाईलवर देते खेळायला, ते खेळत खेळत जेव हं’ असेही सांगितले जाते. सगळी परिस्थितीच आमूलाग्र बदलून गेली. पूर्वी घरांना मोठ्या नसल्या तरी दोन दारं असलेल्या मोकळ्याढाकळ्या खिडक्या असायच्या. स्वयंपाक झाला की आई किंवा आजी खिडकीजवळ पोळीचा तुकडा, भात आठवणीने ठेवायच्या. काऊ-चिऊ नेमके येऊन बसायचे ते खायला. मग त्यांच्यासोबत लहान मुलांचेही जेवण व्हायचे. आता ब्लॉकच्या खिडक्या…खरं तर विंडो असतातच मुळी ग्रिल किंवा जाळीने बंदिस्त. त्यात कुठे ठेवणार पोळीचा तुकडा नी भात. नकळत आपणच काऊ-चिऊला आपल्यापासून दूर केलं आणि त्यांचं अस्तित्व हळूहळू कमी होऊ लागलं.

चिऊताईला हवी तशी इकोफ्रेंडली घरे नाहीत आणि पोषक वातावरणही नाही. पूर्वी सर्वत्र आढळणारी ही चिऊताई सध्या दुर्मिळ पक्षी बनली आहे. त्यांच्या पक्षीसंख्येला धोका निर्माण झाला आहे. चिमण्यांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. २० मार्च हा दिवस दरवर्षी ‘जागतिक चिमणी दिवस’ म्हणून पाळला जातो. हा दिवस त्यांच्या संख्येबद्दल लोकांमध्ये जागृती घडवून आणण्यासाठी साजरा केला जातो.

चिऊ हळूहळू दिसेनाशीच झाल्यावर चिमण्यांसाठी दाणे असलेले दाणेपात्र, पाणीपात्र इत्यादी आवर्जून गॅलरी, घरातील एखादे मोठे झाड, गच्चीवर ठेवली जाऊ लागली…परंतु, रागावलेली  चिऊताई एवढ्या सहजपणे या पात्रांकडेच नव्हे तर पाणी पिण्यासाठीही येईनाशी झाली.

त्यांच्यासाठी कृत्रिम घरटी काहींनी विकत घेतली असून अशी घरटी विकणारेही रस्त्यांवर उभे दिसताहेत. मात्र चिऊ ही ऐतखाऊ नाही. तिला स्वत:च्या परिश्रमाने काड्या, धांड्यांपासून विणलेले हक्काचे घरटे हवे, असे प्रांजळ मत पक्षीप्रेमींनी व्यक्त केले आहे.

आता बघा, लॉकडाऊनमुळे समस्त मानवजात घरात बंदिस्त झाल्यावर कुठे तरी दडून बसलेली चिऊताई मात्र बाहेर पडली आहे. पूर्वी सारखाच मुक्त संचार आणि चिवचिवाट आसमंतात घुमतो आहे, निनादतो आहे. ती बघ चिऊ…चिऊ आली…चिऊ आली…लहान मुलांना चिऊ बघण्याचं भाग्य लाभत आहे. चिऊ-काऊची गोष्ट पुन्हा नव्याने सांगितली जातेय. दारात येणाऱ्या चिमण्या चिवचिवाटाने आपल्याशी पुन्हा सवांद साधताहेत.

गीतकार शंकर रामाणी यांनी त्याच्या गीतात वर्णन केल्याप्रमाणे-

माझिया दारात चिमण्या आल्या

अबोल काहीसे बोलून गेल्या…

© पूर्णिमा नार्वेकर

पुष्पक अपार्टमेंट, ब्लॉक नं 203,

भिकाजी लाड मार्ग,

दहिसर फाटक जवळ,

दहिसर (प.),

मुंबई – 400068

नवी दिल्‍ली, 25 एप्रिल 2020

देशभरात सध्या पसरलेल्या कोरोना महामारीच्या पार्श्वभूमीवर कोरोना संसर्गापासून बचाव करण्यासाठी सर्वांनी चेहेऱ्यावर मास्क लावावा असा सल्ला आरोग्य अधिकारी अत्यंत गांभीर्याने  देत आहेत. मात्र, त्याच वेळी, दीर्घ कालावधीसाठी मास्क लावल्यामुळे वापरकर्त्यांना श्वास घेण्यास त्रास तसेच श्वसन संस्थेच्या कार्यात अडथळा निर्माण होण्यासारख्या समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. या समस्येवर मात करण्यासाठी लखनौच्या एनबीआरआय अर्थात राष्ट्रीय वनस्पतीशास्त्र संशोधन संस्थेने अनेक वनौषधी द्रव्यांच्या मिश्रणातून चोंदलेले नाक मोकळे करणारा फवारा विकसित केला आहे. आयुष मंत्रालयाने आखून दिलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार या फवाऱ्याची निर्मिती करण्यात आली आहे.

“दीर्घकाळ मास्क वापरल्याने मास्कच्या आतील बाजूला मोठ्या प्रमाणात कार्बन-डाय-ऑक्साईड तसेच आर्द्रता जमा होते. मास्कधारक व्यक्तीने पुन्हा श्वास घेतल्यानंतर या दोन्ही गोष्टी त्या व्यक्तीच्या फुफ्फुसात प्रवेश करतात. हीच क्रिया वारंवार घडल्याने, काही कालावधीनंतर त्या व्यक्तीला श्वास घेण्यास त्रास होऊ लागतो आणि नाक चोंदले जाऊन अस्वस्थता वाटते. मात्र, एनबीआरआयच्या संशोधकांनी विकसित केलेल्या वनौषधी फवाऱ्यात चार वनस्पतींचे तैलार्क विशिष्ट प्रमाणात एकत्र केले आहेत. मास्कवर हा फवारा मारल्यानंतर  वायुनलिका स्वच्छ होते आणि यातील तेलांच्या औषधी गुणधर्मामुळे श्वसनमार्गातील श्लेष्मा किंवा कफ नष्ट होतो. श्वसनमार्ग स्वच्छ झाल्यामुळे मास्कधारी व्यक्तीची श्वासोच्छवास प्रक्रिया सुलभ होते. दीर्घकाळ मास्क वापरावा लागल्यामुळे निर्माण होणारा ताण आणि घुसमट देखील या फवाऱ्याच्या वापराने दूर होते.” अशी माहिती सीएसआयआर – एनबीआरआय चे वरिष्ठ शास्त्रज्ञ आणि हा फवारा विकसित करणाऱ्या संशोधकांच्या गटाचे नेतृत्व करणारे डॉ.शरद श्रीवास्तव यांनी दिली आहे.

एनबीआरआयने या फवाऱ्याचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्याची योजना आखली आहे. त्यानंतर कोविड-19 शी लढा देण्यासाठी पहिल्या फळीत काम करणाऱ्या सर्वांना हे उत्पादन पुरविता येईल.

[यासंदर्भातील अधिक माहितीसाठी

डॉ.शरद श्रीवास्तव, सीएसआयआर – एनबीआरआय,

लखनौ यांच्याशी खालील ई मेल आय डी वर संपर्क साधावा :

ई मेल आयडी :  sharad@nbri.res.in,sharad_ks2003@yahoo.com]

रत्नागिरी दि. 25: सहा महिन्यांचा चिमुकला आपल्या आईच्या कडेवर बसून लिफ्टमधून बाहेर येताच रुग्णालयातील डॉक्टर, नर्सेस, वैद्यकीय सहाय्यक स्टाफ आणि इतरांनी टाळ्यांचा गजर करीत या बालकाच्या कोरोनामुक्तीचे स्वागत केले.  15 दिवसांच्या उपचार व तपासणीनंतर साखरतर येथील या बालकाचा कोरोनावरील विजय हा संपूर्ण आरोग्य यंत्रणेचा विजय ठरला आहे.