टक…टक…टक…प्लॅस्टिक बाटली ३-३ वेळा खोक्याला मारत आवाज करून स्टेशनवर येणाऱ्याजाणाऱ्यांचे लक्ष वेधून घेणारा तो बूट पॉलिशवाला. बूट पॉलिशचे स्टॅन्ड, ४-५ पॉलिशचे ब्रश, वेगवेगळ्या क्रीम्सच्या डब्या, लेस, बूटमधील *सोल*, लेस, फडका अशा लव्याजम्यासह प्लॅटफॉर्मवरच संसार थाटून बसलेला हा बूट पॉलिशवाला आपण नेहमीच पाहतो.
‘एका प्लॅटफॉर्म वर ४-५ जण तरी असतो. सकाळी ६ वाजता आम्ही आमचं काम चालू करतो, ते थेट संध्याकाळी ७ वाजेपर्यंत…’ बोरिवली स्टेशनवरील बॅच नंबर २ असलेला सतीश माहिती देत होता. ‘बोरिवली स्टेशनमध्ये जवळपास ४०च्या आसपास तरी बूट पॉलिशवाले असतील. पण त्यातील लायसन्सवाले कमीच, बाकी सगळे असेच बसलेले. त्यामुळे आमचा धंदा कमी होतो ना. आमची पण सोसायटी आहे. त्यात इलेक्शन होतं आणि तेच आमची जागा ठरवतात. गेली २८ वर्षं मी बोरिवलीला बसतो. त्या काळी समोर काही नव्हतं. छोट्या छोट्या झोपड्या होत्या. डायमंड टॉकीजच्या पुढे तर फारशी वस्तीही नव्हती, जंगल वाटायचं नुस्तं! आता बघा किती गर्दी झाली. मोठे मोठे मॉल आले पण आम्ही आहोत तिथेच आहोत. सोसायटीला रोजचं भाडं द्यावं लागतं…’ अधूनमधून बाटलीचा टक टक आवाज करत, एक डोळा संभाव्य गिऱ्हाईकावर ठेवत सतीश भराभरा बोलत होता. ‘रोजचे किमान ३००-४०० रुपये सुटतात. पण रेल्वेनं आम्हाला तश्या फार काही सुविधा दिलेल्या नाहीत. वर्षातून २ वेळा गावी जाण्यासाठी पास तरी द्यायला हवा ना. आता माझं वय झालंय, मग म्हातारपणी काय? हा प्रश्नच आहे.’
मूळचा हरियाणाच्या सोनिपत गावचा असलेला सतीश बोरिवलीला स्थायिक झालेला. ‘आजोबांपासून चालत आलेला पिढीजात बूट पॉलिश हा व्यवसाय. चाचाजी अंधेरी स्टेशनवर बूट पॉलिश करायचे. त्यांच्याकडूनच मी शिकलो. पूर्वी आम्ही बांद्र्याला राहायचो आता राहतो बोरिवलीला आणि कामही बोरिवली स्टेशनवर. चार भाऊ, चार बहिणी आणि घरात फक्त कमावणारे वडील, मग मीही हेच काम करू लागलो. माझ्या भावाने हा बूट पोलिशचा खोका मला खास गावावरून करून पाठवला. पूर्वी लाकडी काठीने आम्ही टकटक असा आवाज करायचो. पण त्यामुळे पायदानचे लाकूड (ज्या स्टँडवर बूटाला पॉलिश केले जाते) खराब व्हायला लागले, म्हणून मग आता प्लॅस्टिकच्या रिकाम्या बाटलीने आवाज करून लोकांचे लक्ष वेधून घेतो. आमचे नाव आणि लायसन्स नंबर या खोक्यावर आहे आणि तसा बिल्लाही दिला गेला आहे पण इतर काही सुविधांच्या नावाने बोंबच.
पॉलिशचे ३५ पैसे आणि क्रीमचे ५० पैसे या दरापासून आता बूट पॉलिश ७ रुपये आणि १० रुपये झाले. महागाई पण तेवढीच वाढली. तब्येत बरी नसली तरी काम करावंच लागतं. माझ्या मुलांना मात्र मी शिकवतोय, त्यांना या धंद्यात मला नाही आणायचं…’ सतीश बोलत असताना एक आठवण निघाली. साधारण १०-१२ वर्षांपूर्वी दादरला संध्याकाळच्या ६.५२ चर्चगेट-भाईंदर लोकलमध्ये दोन मुलं असायची. ही दोन्ही मुले रोज सकाळी चर्चगेटला जायची. मोठा भाऊ बूट पॉलिश करायचा तर लहान भाऊ तिकडच्याच एका पालिकेच्या शाळेत जायचा. दुपारनंतर तोही भावाच्या बरोबर बसायचा. तिकडेच अभ्यास करायचा आणि भावाला लागली तर काही मदत करायचा. संध्याकाळी दोन्ही एकत्र घरी जायचे. डब्यातल्या पहिल्या डोअरजवळ ही मुले बसलेली असायची. डोअरला उभ्या असणाऱ्या बायकाही त्यांची काळजी घ्यायच्या. कधी कधी त्यांची विचारपूस करायच्या, तर बऱ्याचदा खाऊही आणायच्या. (बूट पॉलिश – १९५४ साठी प्रदर्शित झालेला सिनेमा. भोला आणि बेलू या बहीणभावांवर असलेला सिनेमा. त्यातील ‘नन्हें मुन्ने बच्चे तेरी मुठ्ठी में क्या हे…मुठ्ठी में है तकदीर हमारी…’ असं आत्मविश्वासाने सांगणारे भोला आणि बेलू. तसेच हे दोघे भाऊही भीक न मागता बूट पॉलिशचं काम करून आपलं भविष्य घडवू पाहत होते.)
सतीशची कहाणी तशीच थोड्याफार फरकाने सतपालची, दीपकचीही हीच कहाणी. कथा वेगळी असली तरी सगळ्यांची व्यथा मात्र एकच होती. आपल्या मुलाचं भविष्य मात्र या पॉलिशसारखं चकचकीत करायचंय. सांगता सांगता सतीशच्या डोळ्यांतील पाणीही चमकून गेले.
सकाळची घाईगर्दीची वेळ, अशा वेळीच काय तो चांगला धंदा होतो आणि त्यात एसी ट्रेन येण्याची वेळ झाली होती. त्या चारपाच बूट पॉलिशवाल्यांच्या बाटलीचा टकटक आवाज त्या गर्दीत सर्वत्र निनादत होता.
पूर्णिमा नार्वेकर
पुष्पक अपार्टमेंट, ब्लॉक नं 203,
भिकाजी लाड मार्ग,
दहिसर फाटक जवळ,
दहिसर (प.),
मुंबई – 400068
