२४ मार्च २०२५ जागतिक क्षयरोग दिनानिमित्त विशेष लेख….
संपूर्ण जगातील सार्वजनिक आरोग्य क्षेत्र क्षयरोगाच्या (TB) विरोधातील संघर्षात झालेल्या प्रगतीचा आढावा घेत आहे. क्षयरोग हा केवळ एक संसर्गजन्य आजार नसून तो सामाजिक विषमता देखील दर्शवतो. गरीब आणि वंचित समुदाय, स्थलांतरित, निर्वासित आणि आदिवासी लोकसंख्या यांच्यात हा आजार अधिक प्रमाणात आढळतो. दरवर्षी जवळपास १२.५ लाख लोकांचा बळी घेणारा हा आजार, योग्य निदान आणि उपचारांमुळे पूर्णपणे बरा होऊ शकतो.
क्षयरोग (TB) हा मायकोबॅक्टेरियम ट्युबरक्युलोसिस (Mycobacterium tuberculosis) नावाच्या जीवाणूमुळे होणारा संसर्गजन्य आजार आहे. मुख्यतः फुफ्फुसांवर परिणाम करणारा हा आजार शरीरातील इतर अवयवांमध्येही पसरू शकतो. भारतात हा आजार मोठ्या प्रमाणावर आढळतो आणि त्यामुळे देशाच्या सार्वजनिक आरोग्य यंत्रणेवर मोठा ताण येतो आहे.
भारत हा जगातील सर्वाधिक क्षयरोगग्रस्त लोकसंख्या असलेला देश आहे. जागतिक क्षयरोग अहवाल २०२३ नुसार, जगातील एकूण TB रुग्णांपैकी २५-२८% रुग्ण भारतात आढळतात. भारतात दरवर्षी सुमारे २६-२७ लाख नवीन क्षयरोग रुग्णांची नोंद होते. देशात दरवर्षी सुमारे ५ लाखांहून अधिक लोक TB मुळे मृत्यू पावतात.
भारतात क्षयरोग नियंत्रणासाठी १९६२ मध्ये राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण कार्यक्रम (NTCP) सुरू करण्यात आला. २०१९ मध्ये या कार्यक्रमाचे नाव बदलून राष्ट्रीय क्षयरोग निर्मूलन कार्यक्रम (NTEP – National TB Elimination Programme) करण्यात आले.केंद्र सरकारने २०१८ मध्ये घोषित केलेल्या योजनेनुसार, भारताने जागतिक उद्दिष्टाच्या (२०३०) आधीच २०२५ पर्यंत TB निर्मूलनाचा संकल्प केला आहे.
मोफत TB निदान आणि उपचार: सरकारी आरोग्य केंद्रांवर सर्व TB रुग्णांना मोफत उपचार आणि औषधे पुरविली जातात.
प्रगत निदान आणि उपचार पद्धती: TB निदानासाठी अत्याधुनिक तंत्रज्ञान जसे की Xpert MTB/RIF, TrueNat, आणि Line Probe Assay यांसारख्या प्रयोगशाळा चाचण्या उपलब्ध आहेत.
प्रभावी औषधोपचार:
संवेदनशील TB साठी ६ महिन्यांचा पूर्ण उपचारक्रम (HRZE – Isoniazid, Rifampicin, Pyrazinamide, आणि Ethambutol)
औषध-प्रतिरोधक TB (MDR-TB/XDR-TB) साठी ९-१२ महिन्यांचे अद्ययावत उपचार
निक्षय पोषण योजना: TB रुग्णांसाठी दरमहा ₹५०० पोषण भत्ता देण्यात येतो, जेणेकरून त्यांच्या आहारात सुधारणा होईल आणि उपचाराचा परिणाम चांगला मिळेल.
समुदाय आधारित TB रुग्णांसाठी उपक्रम:
“निक्षय मित्र” योजना: समाजातील व्यक्ती आणि संस्था TB रुग्णांना पोषण आहार, औषधे, आणि भावनिक आधार देऊ शकतात.
खाजगी डॉक्टर आणि रुग्णालयांचे सहकार्य: खाजगी आरोग्य क्षेत्रातील डॉक्टरांना सरकारी TB कार्यक्रमात सामील करून सर्वांना उपचार उपलब्ध करून देण्याचा प्रयत्न केला जात आहे.भारतातील खाजगी आरोग्य सेवा क्षेत्रात आयुर्वेद, होमिओपॅथी, युनानी, सिद्ध आणि योग (AYUSH) यांसारख्या पारंपरिक वैद्यकीय प्रणाली मोठ्या प्रमाणावर प्रचलित आहेत. राष्ट्रीय क्षयरोग निर्मूलन कार्यक्रमात AYUSH वैद्यक तज्ज्ञांचा सहभाग वाढविल्यास, क्षयरोगाच्या उपचारांमध्ये सुधारणा होण्यास मदत होईल.
क्षयरोगाच्या वेगवेगळ्या प्रकारांसाठी विशेष धोरणे
औषध-प्रतिरोधक क्षयरोग (MDR-TB, XDR-TB):
औषध-प्रतिरोधक क्षयरोग (MDR-TB) हा TB चा एक प्रकार आहे, ज्यावर सामान्य TB औषधांचा परिणाम होत नाही.
या साठी सरकारने Bedaquiline आणि Delamanid ही आधुनिक औषधे विनामूल्य उपलब्ध करून दिली आहेत.
बालक आणि गर्भवती महिलांसाठी विशेष उपाययोजना:
बालरुग्णांसाठी अनुकूलित औषधे
गर्भवती महिलांना सुरक्षित उपचार पद्धती
TB निर्मूलनासाठी पुढील दिशा
TB प्रतिबंधासाठी लसीकरण: BCG लस ही बालकांसाठी TB प्रतिबंधक म्हणून दिली जाते. याशिवाय, क्षयरोगाच्या बाबतीत प्रौढ बीसीजी लसीकरणाचा परिणाम पाहण्यासाठी भारत सरकारने विविध भागात प्रौढ बीसीजी लसीकरण हा पायलट अभ्यास सुरू केला आहे.
नवीन M72/AS01E आणि VPM1002 यांसारख्या संशोधित लसींवर संशोधन सुरू आहे.
जनजागृती आणि शिक्षण: TB संदर्भात समाजामध्ये गैरसमज कमी करण्यासाठी विविध प्रचार मोहिमा राबवल्या जात आहेत.
पोषण आणि आरोग्य सुधारणा: TB रुग्णांच्या आहारावर विशेष लक्ष केंद्रित करण्यासाठी निक्षय पोषण योजना आणि इतर सरकारी मदतीच्या योजनांचा प्रभाव वाढविला जात आहे
निष्कर्ष
TB हा पूर्णपणे बरा होऊ शकणारा आजार असून, वेळेत निदान आणि योग्य उपचार घेतल्यास तो नियंत्रित करता येतो. २०२५ पर्यंत TB निर्मूलनाचे भारताचे लक्ष्य प्राप्त करण्यासाठी प्रत्येक नागरिकाने या मोहिमेत सहभागी होणे गरजेचे आहे.
“होय! आपण क्षयरोग संपवू शकतो!”
डॉ. मृदुला होळकर
M.Sc. (Public Health),
जिल्हा कार्यक्रम व्यवस्थापक,
राष्ट्रीय आरोग्य अभियान, पुणे जिल्हा
