जंजीर चित्रपटातील शेर खानच्या भूमिकेत प्राण यांचा हा संवाद तुम्हाला आठवत असेल. आपल्या भारदस्त आवाजाने आणि डोळ्यांनी भीती निर्माण करणारा प्राण सिकंद बॉलीवूडमधील सर्वात दर्जेदार खलनायक ठरले आहे. 7 दशकांच्या अभिनय कारकिर्दीत त्यांनी एक संस्मरणीय भूमिका साकारली आहे. ते असे पहिले खलनायक होते, ज्यांना पाहून लोक अनेकदा घाबरायचे. प्राण यांची आज 104 वी बर्थ एनव्हर्सरी आहे.
पहिल्याच चित्रपटापासून प्राण हे खलनायक बनले. जे हिरोपेक्षा जास्त पैसे घेत असत. जवळपास 70 वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी 362 चित्रपटांमध्ये काम केले. लाहोर ते मुंबई हा दोन फिल्म इंडस्ट्रीचा प्रवास खूप रंजक आहे.
प्राण यांचा जन्म 12 फेब्रुवारी 1920 रोजी दिल्लीत लाला केवल कृष्णा सिकंद या सरकारी कंत्राटदाराच्या पोटी झाला. फाळणीपूर्वी त्यांनी छायाचित्रकार म्हणून करिअरला सुरुवात केली. ते दिल्लीतील ‘ए दास अँड कंपनी’ या कंपनीत शिकाऊ म्हणून काम करत असे. या कामाच्या संदर्भात त्यांना लाहोरला जावे लागले, जिथे इत्तेफाकमधून त्यांच्या फिल्मी करिअरची सुरुवात झाली.प्राण यांनी 7 दशके चित्रपटांमध्ये काम केले. त्यांनी जवळपास 362 चित्रपट केले. 2007 मध्ये आलेला ‘दोष’ हा त्याच्या करिअरमधील शेवटचा चित्रपट होता. प्रदीर्घ आजारामुळे 12 जुलै 2013 रोजी वयाच्या 93 व्या वर्षी मुंबईतील लीलावती रुग्णालयात त्यांचे निधन झाले.
प्राण यांना सिगारेटची खूप आवड होती. वयाच्या 12व्या वर्षापासून त्याने सिगारेट ओढायला सुरुवात केली. एके दिवशी लाहोरमध्ये ते एका पानाच्या दुकानात सिगारेट ओढायला गेला. तेव्हा त्याला तिथे पटकथा लेखक मोहम्मद वाली भेटले. वाली मोहम्मद त्याच्याकडे टक लावून पाहू लागले. त्याने प्राणला सांगितले की, मी एक चित्रपट बनवत आहे, त्याचे एक पात्र हुबेहुब तुझ्यासारखे आहे. यानंतर त्यांनी एका कागदावर आपला पत्ता लिहून प्राण यांना दिला आणि दुसऱ्या दिवशी कार्यालयात येण्यास सांगितलेपण प्राण यांनी वाली मोहम्मद आणि त्या चिठ्ठीकडे दुर्लक्ष केले. काही दिवसांनी पुन्हा वली मोहम्मदशी भेट झाल्यावर त्यांनी प्राण यांना आठवण करून दिली. शेवटी प्राणने अनिच्छेने विचारले की, तुम्हाला मला का भेटायचे आहे. प्रत्युत्तरात वली मोहम्मद यांनी चित्रपटाची कथा सांगितली.विशेष म्हणजे, त्यानंतरही त्यांनी त्याला गांभीर्यानेस घेतले नाही. तर भेटण्याचे मान्य केले. अखेर बैठक झाली तेव्हा वली मोहम्मद यांनी प्राण यांची समजूत घातली. अशाप्रकारे प्राण पंजाबी भाषेत बनलेल्या ‘यमला जाट’ या त्याच्या कारकिर्दीतील पहिला चित्रपटात दिसले. म्हणूनच प्राण वली यांना आपला गुरू मानतात.
प्राण यांनी आपल्या वडिलांना सांगितले नाही की आपण चित्रपटांमध्ये काम करण्यास सुरुवात केली आहे, कारण त्यांना भीती वाटत होती री, आपल्या वडिलांना हे काम आवडणार नाही. जेव्हा त्यांची पहिली मुलाखत वृत्तपत्रात प्रकाशित झाली. तेव्हा त्यांनी बहिणीला वर्तमानपत्र लपवण्यास सांगितले, परंतु तरीही त्यांच्या वडिलांना हे कळले. हे कळल्यावर त्याच्या वडिलांनाही आनंद झाला.
त्यांचा अभिनय अप्रतिम होता. लोक त्यांना घरी बोलवायला देखील घाबरत असत. त्यांच्यासोबत यायला किंवा जेवण करायला देखील टाळायचे. बायका त्याच्याशी बोलायलाही घाबरायच्या, त्याला पाहून लपून बसायच्या. एका मुलाखतीत प्राण यांनी स्वतः सांगितले होते की, मी जेव्हा रस्त्यावर जायचो तेव्हा लोक मला गुंडा, लफंगा आणि बदमाश म्हणायचे. लोकांनी आपल्या मुलांचे नाव प्राण ठेवणे देखील बंद केले होते.
पण, रिअल लाईफमध्ये प्राण साहब याच्या अगदी विरुद्ध होते, अतिशय सभ्य आणि स्थिर व्यक्ती होते. आयुष्याच्या सुरुवातीच्या काळात फोटोग्राफर बनण्याची त्यांची आवड होती. त्यामुळे त्यांनी दिल्लीतील एका फोटोग्राफी कंपनीतही काम केले. मात्र, कदाचित त्यावेळी प्राण यांनाही आपण बॉलिवूडचा खलनायक होईल असे वाटले नव्हते.पण लाहोरमधील पान दुकानात उभे असताना त्यांना चित्रपटांच्या ऑफर आल्या. तेव्हा लाहोर हा भारताचा भाग होता. त्यांनी 1947 पर्यंत तेथे अनेक चित्रपट केले, नंतर फाळणीनंतर भारतात आले. मुंबईत पुन्हा करिअरला सुरुवात केली.
‘बॉबी’साठी 1 रुपये फी घेतली होती. अभिनेता आणि दिग्दर्शक राज कपूर यांच्या ‘बॉबी’ या चित्रपटासाठी प्राणने केवळ एक रुपया फी घेतली होती. या मागचे कारण खूप भावनिक आहे. गोष्ट अशी आहे की राज कपूर यांनी ‘मेरा नाम जोकर’ या चित्रपटावर आपली सर्व पुंजी लावली होती आणि तो चित्रपट बॉक्स ऑफिसवर पूर्णपणे फ्लॉप ठरला होता, त्यानंतर राज कपूरला अनेक आर्थिक समस्यांचा सामना करावा लागला होता. दरम्यान, त्याने बॉबी चित्रपटातून आपले नुकसान भरून काढण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यामुळे प्राण यांनी त्यांच्याकडून फक्त एक रुपया आकारला.
अभिनयाची कथा लाहोरपासून सुरू -साधारण 1940 चे दशक होते . भारत ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली होते. देशातील दोन शहरात चित्रपट बनवायचे. पहिले शहर कोलकाता, दुसरे लाहोर. लाहोर सिनेमा तेजीत होते. तिथल्या चित्रपटांमध्ये एक खलनायक सर्वांचं लक्ष वेधून घेत होता. त्याचे नाव होते प्राण सिकंद. 1940 ते 1947 दरम्यान, प्राण यांनी लाहोरच्या फिल्म इंडस्ट्रीमध्ये बनलेल्या सुमारे 22 चित्रपटांमध्ये काम केले. 1947 मध्ये देश स्वतंत्र झाला आणि फाळणीही झाली. दंगल सुरू झाली तेव्हा दिल्लीपासून लाहोरपर्यंतचे दृश्य असेच होते. लाहोरमध्ये काम करणाऱ्या प्राण यांनी पत्नी शुक्ला अहलुवालिया आणि एक वर्षाचा मुलगा अरविंद यांना मध्य प्रदेशातील इंदूर येथे मेहुण्याच्या घरी पाठवले. दंगलीत कुटुंबाचे काही होऊ शकते, अशी भीती त्याला वाटत होती. 11 ऑगस्ट 1947 रोजी प्राण आपल्या मुलाचा वाढदिवस साजरा करण्यासाठी लाहोरहून इंदूरला आले. जेव्हा मी इथे आलो आणि रेडिओवर बातम्या ऐकल्या तेव्हा मला कळले की लाहोर दंगलीच्या आगीत भस्मसात झाले आहे आणि तिथे हिंदूंना मारले जात आहे. प्राण इथेच राहीले. 1945 च्या सुमारास कोलकाता फिल्म इंडस्ट्री पूर्णपणे मुंबईत स्थलांतरित झाली होती. त्यांना वाटलं की जे काम येते ती आपण मुंबई फिल्म इंडस्ट्रीत नशीब आजमावायचे. लाहोरमध्ये हे नाव प्रसिद्ध होते, त्यामुळे इथेही काम मिळायला हरकत नाही. असा विचार करून ते कुटुंबासह मुंबईत आले. पण अपेक्षेप्रमाणे घडले नाही. मुंबईत त्यांना कोणीही ओळखत नव्हते आणि कामही मिळत नव्हते. भारत-पाकिस्तानच्या फाळणीने त्यांची कारकीर्द संकटात मुंबईत त्यांनी 5 स्टार हॉटेल ताजमध्ये खोली घेतली तिथे कुटुंबासह राहू लागले, पण काही दिवसांनी त्याच्या आशा पल्लवित झाल्या. कामाच्या संदर्भात, त्यांनी अनेक निर्माते आणि दिग्दर्शकांच्या कार्यालयात भेट दिली, परंतु काही काम झाले नाही. पैसाही हळूहळू संपू लागला. पुढे त्यांची अवस्था अशी झाली की, त्याना कुटुंबासह लॉजवर राहण्याची वेळ आली. तसेच हॉटेलमध्ये काम करावे लागले. भारत-पाकिस्तानच्या फाळणीने त्यांची कारकीर्द संपुष्टात आली.एक वर्षाच्या संघर्षानंतर नशिबाने पुन्हा वळण घेतले. प्राण यांनी हिंदी चित्रपटसृष्टीत प्रवेश केला. प्रसिद्ध लेखक सआदत हसन मंटो आणि अभिनेता श्याम यांनी दिग्दर्शक सईद लतीफ यांच्याकडे त्यांच्या नावाची शिफारस केली. त्यांना ऑडिशनसाठी बॉम्बे टॉकीजमध्ये बोलावण्यात आले, पण लोकल ट्रेनने ऑडिशनला जाण्यासाठी त्याच्याकडे पुरेसे पैसे नव्हते. त्यामुळेच मुंबईहून सकाळची पहिली लोकल ट्रेन पकडून बॉम्बे टॉकीजला गेले. त्याने सकाळचा प्रवास निवडला कारण त्या वेळी ट्रेनमध्ये टीटी नव्हते आणि तिकीट तपासणीही नव्हती.ऑडिशन दिल्यानंतर प्राण यांना जिद्दी या चित्रपटात काम करण्याची संधी मिळाली. या चित्रपटासाठी त्याला दरमहा 500 रुपये मानधन देण्याची चर्चा होती, मात्र त्यांनी लगेच 100 रुपयांची मागणी केली. कारण असे झाले की, पत्नीला अॅम्बेसेडर कारमध्ये डिनरला नेऊन नोकरी मिळाल्याचा आनंद त्यांना सांगायचा होता. चित्रपटाच्या शेवटी सर्व अभिनेत्यांच्या नावांपुढे ‘प्राण’ असे लिहायचे. पुढे प्राण यांचे चरित्रही याच नावाने आले.
जिद्दी हा चित्रपट हिट ठरला आणि त्यानंतर प्राणला आणखी 3 चित्रपटांच्या ऑफर आल्या. यासोबतच तो प्रत्येक चित्रपटासाठी 500 रुपये घेतो, अशीही चर्चा पसरली. हिरोही तेवढीच रक्कम घेत असे. अशा प्रकारे ते खलनायक बनले, परंतू ज्यांची फी हीरो किंवा खलनायकापेक्षा जास्त होती.
एकदा त्यांना चित्रपटाची ऑफर आली. त्यांनी हे काम करण्यास होकार दिला. पण निर्मात्याने सांगितले की, चित्रपटाच्या नायकाची फी सारखीच असल्याने तो 500 रुपये देणार नाही. प्राणने चित्रपट करण्यास नकार दिला. नंतर त्या निर्मात्याला 100 रुपये जास्त फी देऊन त्यांना कास्ट करावे लागले. अशाप्रकारे त्यांना त्या चित्रपटासाठी हिरोकडून महिन्याला 600 पेक्षा जास्त रुपये मिळाले.गृहस्थी चित्रपटाच्या यशानंतर प्राण यांनी 4 चित्रपटांमध्ये काम केले. थोडेफार यश मिळाल्यानंतर त्यांनी छोटे लॉज सोडले आणि भायखळा येथे भाड्याने कुटुंबासह राहू लागले. सततच्या यशानंतर त्यांनी एक कारही घेतली. 50 च्या दशकात प्राण हिंदी चित्रपटसृष्टीतील सर्वोत्तम खलनायक ठरले.प्राण त्यांच्या मेकअपबाबत खूप काळजी घेत होता. वर्तमानपत्रात छापून आलेल्या कोणत्याही नेत्याचा फोटो त्यांना आवडला तर ते कट करून ठेवायचे. कारण जेव्हा ते स्वतःला एखाद्या चित्रपटात आपल्यासारखं पडद्यावर उतरवतो. तेव्हा त्यात कमतरता नसावी. तो त्यांच्या घरी मेकअपच्या वस्तूही ठेवत असे.खानदान चित्रपटातील हिटलरचा लूक त्यांनी कॉपी केला होता, जुगनूमध्ये त्यांनी बांगलादेशचे पहिले राष्ट्रपती शेख मुजीबुर रहमान यांचा गेटअप कॉपी केला होता, ज्यामध्ये तो प्रोफेसरच्या भूमिकेत दिसले होते. अमर अकबर अँथनी या चित्रपटात त्यांनी अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष अब्राहम लिंकन यांचा गेटअप निवडला होता.
त्यांच्या दमदार अभिनयामुळे प्राणला नायकाच्या भूमिकेची ऑफरही आली होती. पण त्यांनी ती नाकारली होती. यावर ते म्हणाले की, त्यांना रोमँटिक भूमिका करताना खूप त्रास व्हायचा मी नायिकेशी झाडामागे किंवा बागेत रोमान्स करू शकणार नाही, कारण ती मला आवडत नाही. मला आवडेल ती भूमिका मी साकारणार आहे, मला खलनायकाची भूमिका करायला आवडते. तीच मी साकारणार आहे.प्राण यांनी साकारलेल्या खलनायकाच्या भूमिकेमुळे लोक त्यांना रस्त्यावर शिवीगाळ करायचे. एकेकाळी लोकांनी आपल्या मुलांचे नाव प्राण ठेवणेही बंद केले. एका मुलाखतीदरम्यान प्राण म्हणाले होते – ‘उपकार’पूर्वी लोक मला रस्त्यात पाहून बदमाश, लफंगा आणि गुंडा म्हणायचे. त्या काळी जेव्हा मी पडद्यावर यायचो तेव्हा मुलं आईच्या कुशीत तोंड लपवायची. रडून विचारत असत- मम्मी वो चले गए का, आता डोळे उघडू नक
एकदा प्राण हाँगकाँगमध्ये ‘जोहर मेहमूद इन हाँगकाँग’ या चित्रपटाचे शूटिंग करत होते. या चित्रपटात त्यांच्यासोबत अरुणा इराणीही होत्या. त्यांच्या दृश्यांचे शूटिंग लवकर संपले, त्यानंतर निर्मात्याने प्राण यांना अरुणा इराणीसोबत मुंबईला जाण्यास सांगितले. दोघांची हाँगकाँगहून कोलकाता, नंतर मुंबई अशी फ्लाइट होती, पण कोलकात्याला पोहोचेपर्यंत मुंबईला जाणारी फ्लाइट निघून गेली होती. त्यामुळे दुसऱ्या दिवशीच्या फ्लाइटसाठी त्याला अरुणासोबत हॉटेलमध्ये राहावे लागले.अरूणा इराणींना भीती वाटली की, प्राण आपल्यासोबत चित्रपटांमध्ये काही चुकीचे वागतील. दोघे हॉटेलवर पोहोचल्यावर प्राण त्यांच्या खोलीत गेले आणि म्हणाले- दार नीट बंद करा, कोणी आले तर दार उघडू नका. रात्री उशिरा काही हवे असल्यास सांग, मी पुढच्या खोलीत आहे. यामुळे अरुणा खूप भावूक झाली. कारण ती त्यांना खऱ्या आयुष्यातही खलनायक मानत होती.
प्राण यांनी दिलीप कुमार यांच्यासोबत अनेक उत्तमोत्तम चित्रपटांमध्ये काम केले. त्याच्याकडून मी कॉमेडीही शिकलो. दिलीप कुमार जेव्हा लग्न करणार होते तेव्हा काही दिवस काश्मीरमध्ये सुरू असलेले शूटिंग सोडून प्राण मुंबईला गेले होते.’जिस देश में गंगा बहती है’ या चित्रपटात प्राणने डाकू राकाची भूमिका साकारली होती. या चित्रपटाचे शूटिंग दिल्लीत सुरू असताना एके दिवशी तो त्याच्या मित्राच्या घरी चहासाठी गेला होता. मित्राने बहिणीला भेटायला बोलावले. प्राणला पाहून बहिण तिच्या खोलीत धावली.काही वेळाने प्राणही परतले. रात्री त्याच्या मित्राने फोन करून सांगितले- त्याला बघून बहीण घाबरली होती, म्हणून ती खोलीत धावली. तो मला म्हणाला तू अशा गुंडाला तूझ्या धरी का बोलावतोस, हे ऐकून प्राण खूप हसले.
